ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΓΙΑ ΤΟ ΚΟΚΚΙΝΟ ΒΙΒΛΙΟ
Anas leucocephala
Η εξάπλωση του κεφαλουδιού είναι ευρεία στην Παλαιαρκτική και ξεκινά από την Ισπανία και την Αλγερία στα δυτικά, έως την Μογγολία, δυτική Κίνα και Ινδία στα ανατολικά. Ωστόσο η κατανομή του είναι ιδιαίτερα κατακερματισμένη. Μέσα στον εικοστό αιώνα το είδος έπαψε να αναπαράγεται στο Μαρόκο, την κεντρική Ευρώπη και το Ισραήλ (Green and Anstey 1992, Hughes et al 2006). Διακρίνονται δύο αναπαραγόμενοι πληθυσμοί: ο δυτικός (Ισπανία, Αλγερία, Τυνησία) που είναι επιδημητικός και ο ανατολικός (κυρίως Ρωσία, Καζακστάν, δυτική Μογγολία, δυτική Κίνα, Τουρκία, Ιράν, Αφγανιστάν και Ουζμπεκιστάν) που είναι μεταναστευτικός. Το κεφαλούδι παρατηρείται κατά τη μετανάστευση και το ξεχειμώνιασμα στην ανατολική Μεσόγειο, την Μέση Ανατολή και την Κεντρική Ασία (Green and Hughes 1996).
Στην Ελλάδα το είδος απαντάται κυρίως στην Θράκη και περιστασιακά στην Κεντρική Μακεδονία (Handrinos 1995, Panayotopoulou et al in litt).
Μεσοχειμωνιάτικες καταμετρήσεις δείχνουν ότι το είδος έχει υποστεί δραστική μείωση των πληθυσμών του, περίπου 40% τα τελευταία 10 χρόνια παγκοσμίως. Με δεδομένη την αύξηση του ισπανικού υποπληθυσμού, αναμένεται ότι αυτή η μείωση θα είναι πιο αργή τα επόμενα 10 χρόνια (Hughes et al 2006).
Τα κεφαλούδια που διαχειμάζουν στην Ελλάδα ανήκουν στον ανατολικό υποπληθυσμό (Hughes et al 2006). Η πρώτη καταγραφή του είδους στην Ελλάδα ήταν το 1982 (Handrinos 1995). Στα 26 χρόνια καταμετρήσεων του είδους στην Ελλάδα, έχει παρατηρηθεί μία αρχική αυξητική τάση που τείνει να σταθεροποιηθεί σε ένα μέσο όρο 380 ατόμων περίπου με μεγάλες όμως διακυμάνσεις καθώς υπήρχαν χρονιές όπου καταμετρήθηκαν περισσότερα από 1000 άτομα ή λιγότερα από 100 (Panayotopoulou et al in litt). Παρ’ ότι λοιπόν ο παγκόσμιος πληθυσμός του είδους μειώνεται σταθερά σε παγκόσμιο επίπεδο, μία τέτοια τάση δεν έχει καταγραφεί ακόμη στους τόπους ξεχειμωνιάσματος στην Ελλάδα.
Το κριτήριο που χρησιμοποιήθηκε για την αξιολόγηση του είδους είναι αυτό του μικρού και κατακερματισμένου εύρους κατανομής. Το είδος καταλαμβάνει σχεδόν αποκλειστικά μία έκταση <500 km2 (κριτήριο Β2 / Λίμνη Βιστονίδα) ενώ αντίστοιχα και η περιοχή εμφάνισής του στην Ελλάδα είναι μικρότερη από 5.000 km2 (κριτήριο Β1/ περιλαμβάνει και τους υπόλοιπους υγροτόπους όπου εμφανίζεται). Και στις δύο περιπτώσεις το είδος έχει παρατηρηθεί σε λιγότερες από 5 θέσεις (Βιστονίδα και περιστασιακά Ισμαρίδα, Κερκίνη κ.α. / κριτήριο a), ενώ τα τελευταία χρόνια παρατηρείται συρρίκνωση της περιοχής εμφάνισης, καθώς οι παρατηρήσεις του είδους σε άλλους εκτός από τη Βιστονίδα υγρότοπους είναι λιγότερες από ότι στο παρελθόν. Για παράδειγμα το είδος ενώ εμφανιζόταν και στην Λίμνη Ισμαρίδα σταθερά για 4 χρόνια, έχει παρατηρηθεί εκεί μόνο δύο φορές από το 1986. Eπιπλέον τα τελευταία 6 χρόνια εμφανίζεται μόνο στην Λίμνη Βιστονίδα, με εξαίρεση μία παρατήρηση 6 ατόμων στο Δέλτα του Έβρου το 2006. Επιπλέον στην Βιστονίδα υπάρχει σταθερή υποβάθμιση του βιοτόπου του είδους, λόγω υπερευτροφισμού και ρύπανσης από αστικά, γεωργικά και ανεπεξέργαστα βιομηχανικά απόβλητα.
------------
Το σύνολο σχεδόν των κεφαλουδιών (80 – 100%) που διαχειμάζουν στην Ελλάδα παρατηρείται στη Λίμνη Βιστονίδα. Ορισμένες χρονιές έχουν καταγραφεί μικροί αριθμοί κεφαλουδιών και στις λίμνες Κερκίνη, Βόλβη, Ισμαρίδα καθώς και στην Αλυκή Κίτρους, Λ/σα Πτελέα, Δέλτα του Έβρου, ενώ σε μία χρονιά εξαιρετικής κακοκαιρίας παρατηρήθηκε 1 ενήλικο άτομο στην Νάξο (16/1-25/2/2002). Στην Λίμνη Βιστονίδα τα κεφαλούδια στην πλειονότητά τους τρέφονται και κουρνιάζουν στο ανατολικό – νοτιοανατολικό τμήμα της λίμνης σε μία έκταση περίπου 19 τετραγωνικών χιλιομέτρων (Panayotopoulou et al in litt.)
Ο παγκόσμιος πληθυσμός του είδους ήταν περίπου 100.000 άτομα στις αρχές του 20 αιώνα, το 1991 είχε εκτιμηθεί σε 19.000 άτομα (Green and Hunter 1996) και σήμερα εκτιμάται σε 7.910 – 13.000 άτομα (Birdlife International 2008). Η σημαντικότερη περιοχή ξεχειμωνιάσματος για το είδος ήταν η Λίμνη Βurdur στην Τουρκία, όπου ο αριθμός των κεφαλουδιών μειώθηκε από 10.927 πουλιά το 1991 σε 1273 το 1996 (Green and Hughes 1996) και 863 το 2001 (EOE 2002). Παράλληλα έχουν αναφερθεί αυξήσεις στις περιοχές ξεχειμωνιάσματος στην Ελλάδα (Handrinos 1998), τη Βουλγαρία και την Ρουμανία (EOE 2002). Κυρίως όμως η μεγαλύτερη αύξηση έχει παρατηρηθεί στον Ισπανικό μη μεταναστευτικό πληθυσμό, από 22 πουλιά το 1977 σε περίπου 2.500 άτομα το 2006 (Hughes et al 2006). Σημαντικές χειμωνιάτικες συγκεντρώσεις παρατηρούνται στο Ουζμπεκιστάν και το Καζακστάν, ενώ η Ελλάδα συγκαταλέγεται ανάμεσα στις 10 χώρες όπου έχουν πρόσφατα καταμετρηθεί περισσότερα από 1000 διαχειμάζοντα άτομα (Hughes et al 2006). Πρέπει να σημειωθεί ότι οι αριθμοί των ατόμων που ξεχειμωνιάζουν σε ορισμένους υγρότοπους έχουν πολύ έντονες διακυμάνσεις από χρονιά σε χρονιά λόγω των διακυμάνσεων των υδρολογικών τους συνθηκών (Hughes et al 2006).
Οι αναπαραγώμενοι πληθυσμοί σε Ιταλία, Γαλλία, Ουγγαρία, Αλβανία, Σερβία, Ελλάδα, Ισραήλ και Αίγυπτο και πιθανώς ακόμη σε Ουκρανία και Αρμενία, έχουν εξαφανιστεί.
Στην Ελλάδα τα κεφαλούδια παρατηρήθηκαν για πρώτη φορά στην Λίμνη Ισμαρίδα το 1982 (Handrinos 1995). Έκτοτε έχουν παρατηρηθεί επίσης στην Λίμνη Κερκίνη, Λίμνη Βόλβη, Λ/σα Πτελέα, Αλυκή Κίτρους και Δέλτα Έβρου, καθώς και στην Νάξο . Κυριότερος όμως υγρότοπος διαχείμασης παραμένει η Λίμνη Βιστονίδα με πληθυσμούς που κυμαίνονται από λίγες δεκάδες έως 2213 άτομα (περίοδος 1987 – 2008). Το γεγονός ότι έχουν καταμετρηθεί αρκετές φορές πληθυσμοί κεφαλουδιών μεγαλύτεροι από 1000 άτομα στην Λίμνη Βιστονίδα, την καθιστά έναν από τους σημαντικότερους υγρότοπους για το ξεχειμώνιασμα του είδους στον κόσμο καθώς παρατηρείται εδώ το 2-10% του παγκόσμιου πληθυσμού (Hughes et al 2006).
Κατά την αναπαραγωγική περίοδο απαιτεί ρηχούς, παραγωγικούς υγροτόπους με υφάλμυρο ή αλμυρό νερό. Ειδικότερη προτίμηση έχει στους «ενδορροϊκούς» υγροτόπους (αυτούς που έχουν μία υδρολογία κλειστού τύπου, χωρίς σημαντικές απορροές νερού). Τέτοιοι υγρότοποι βρίσκονται κυρίως σε ξηρές ή ημίξηρες περιοχές (Birdlife International 2008).
Τον χειμώνα τα πουλιά συγκεντρώνονται σε μεγάλους ρηχούς υγρότοπους με υφάλμυρο ή θαλασσινό νερό που χαρακτηρίζονται από σημαντικές εκτάσεις ανοιχτής επιφάνειας νερού χωρίς βλάστηση. Πολλοί από αυτούς τους υγροτόπους είναι εποχιακοί, γεγονός που οδηγεί σε μεγάλες διακυμάνσεις του αριθμού και της κατανομής του είδους (Birdlife International 2008).
Τα Κεφαλούδια εμφανίζονται στη Βιστονίδα μόνο κατά το χειμώνα. Τα πρώτα έρχονται στα τέλη Οκτωβρίου ή αρχές Νοεμβρίου και παραμένουν έως τα τέλη Φεβρουαρίου ή και αρχές Μαρτίου.
Η Λίμνη Βιστονίδα είναι “Παράκτια υφάλμυρη λιμνοθάλασσα με τουλάχιστον μια ένωση με τη θάλασσα” (κωδικός IUCN 8.6) και χαρακτηρίζεται από υπερευτροφισμό, σημαντική ετήσια διακύμανση της αλατότητας και αυξημένη εισροή φερτών υλών από τους τρεις κύριους συμβάλλοντες ποταμούς (Κομψάτο, Κόσυνθο και Τραύο) καθώς και από χειμάρρους. Τα Κεφαλούδια τρέφονται σε μικρές αμιγής ή μικτές με άλλες βουτόπαπιες ομάδες μέσα στη λίμνη και προτιμούν το νοτιοανατολικό και ανατολικό μέρος της λίμνης, ιδιαίτερα τις περιοχές γύρω από τις εκβολές των ποταμών Τραύου και Κομψάτου. Συχνά έχουν παρατηρηθεί να τρέφονται σε πολύ μικρές αποστάσεις κοντά στην ακτή, ενώ η δίαιτα τους αποτελείται κυρίως από πολύχαιτους, που είναι ο πιο κοινός βενθικός οργανισμός στον πυθμένα της λίμνης, και προνύμφες Chironomidae (Panayotopoulou et al in litt).
Σε παγκόσμιο επίπεδο οι κυριότερες απειλές που αντιμετωπίζει το είδος είναι:
• Υβριδισμός με το Oxyura jamaicensis
• Υποβάθμιση βιοτόπου λόγω κλιματικών αλλαγών / ξηρασίας, υπεράντλησης υπόγειων υδάτων, επέκτασης της γεωργίας και ανάπτυξης υποδομών
• Κυνήγι
Στην Ελλάδα οι σημαντικότερες απειλές είναι:
1. Τυχαία παγίδευση σε δίχτυα ψαράδων
2. Όχληση από το κυνήγι
3. Ρύπανση και υποβάθμιση των υγροτόπων (με επιπτώσεις στην σύνθεση της βενθικής πανίδας της Βιστονίδας που αποτελεί τον κύριο βιότοπο τροφοληψίας του είδους).
Το είδος προστατεύεται από:
Οδηγία 79/409 Παράρτημα Ι,
Σύμβαση της Βέρνης , Παράρτημα ΙΙ,
Σύμβαση της Βόννης, Παραρτήματα Ι και ΙΙ,
Σύμβαση AEWA,
- δυτική Μεσόγειος (Ισπανία) A1a 1b 1c,
- Αλγερία / Τυνησία A1a 1b 1c,
- Ανατολική Μεσόγειος, Τουρκία και νοτιοδυτική Ασία A1a 1b 2,
Συνθήκη CITES Παράρτημα II,
Δίκτυο Emerald,
SPEC κατηγορία Ι,
Ευρωπαϊκό καθεστώς απειλής Endangered,
Επιπλέον έχουν εκπονηθεί τα ακόλουθα σχέδια δράσης για το είδος:
Ευρωπαϊκό σχέδιο δράσης στο πλαίσιο της Οδηγίας 79/409 και Διεθνές στα πλαίσιο της σύμβασης AEWA.
------------
Albayrak, T., Panayotopoulou M., Erdoĝan, A 2002. Doĝu Anadolu’dan Kuþ Gözlem Notları ve Dikkuyruĝun (Oxyura leucocephala) Üreme Alanları. (Bird survey and breeding areas of White–Headed Duck from east of Anatolia). XVI. Ulusal Biyoloji Kongresi 4 – 7 Eylül 2002 (National Biology Symposium), İnönü Üniversitesi, Malatya.
BirdLife International (2008) Species factsheet: Oxyura leucocephala. Downloaded from http://www.birdlife.org on 3/9/2008.
BirdLife International (2001) Threatened birds of Asia: the BirdLife International Red Data Book. Cambridge, UK: BirdLife International.
Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία, 2002. Τελική αναφορά του προγράμματος: «Δράσεις για την έρευνα και προστασία δύο παγκοσμίως απειλούμενων ειδών στα Βαλκάνια, της Λαγγόνας και του Κεφαλουδιού». Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία, ΥΠΕΧΩΔΕ – Πρόγραμμα Αναπτυξιακής Συνεργασίας και Βοήθειας, Βουλγαρική Ορνιθολογική Εταιρεία BSPB, Ρουμανική Ορνιθολογική Εταιρεία ROS, Τουρκική Εταιρεία για την Προστασία της Φύσης DHKD.
Green, A.J & B. Hughes, 1996. Action Plan for the White-headed Duck in Europe.
Handrinos, G., 1998. Record count of White-headed ducks wintering in Greece. TWSG News 11: 34 – 35.
Handrinos, G., 1995. The White-headed duck in Greece. Oxyura 8: 31- 35.
Hughes, B., Robinson, J.A., Green, A.J., Li, Z.W.D. & Mundkur, T. (Compilers). 2006. International Single Species Action Plan for the Conservation of the White-headed Duck Oxyura leucocephala. CMS Technical Series No. 13 & AEWA Technical Series No.8. Bonn, Germany.
Panayotopoulou M., Y. Chatzinikolaou, F. Kokonis, 2006. The White-headed duck Oxyura leucocephala in Lake Vistonida, NE Greece. 10th International Zoogeographical and Ecological Conference of Greece and Adjacent Regions, Patras, 26-30 June, 2006.
Panayotopoulou M., F. Kokonis, Y. Chatzinikolaou, in litt. Status, ecology and conservation of the White-headed Duck Oxyura leucocephala in Greece.
Panayotopoulou,M., Green, A., 2000. The White-headed Duck in Lake Vistonida. TWSG Bulletin, 12.
4. Υγρότοποι (εσωτερικοί)
4.5. Λίμνες γλυκού νερού [άνω των 80 στρεμμάτων] = 2
4.13. Μόνιμα εσωτερικά δελταϊκά συστήματα = 2
8. Ακτές
8.6. Παράκτιες υφάλμυρες/αλμυρές λιμνοθάλασσες με τουλάχιστον μια ένωση με τη θάλασσα = 1